در دوره های بعد، یعنی از قرن سیزدهم، شاهد تغییر نگرش شاعران و
نویسندگان نسبت به زنان هستیم.
حضور بانو «شمس کسمایی» در برقراری روشی نو
در شعر، نشان می دهد که زنان در عصر مشروطه توانستند خود را تا اندازه ای
مطرح کنند. برخلاف گذشته که حضور زنان و شاعران بسیار کم رنگ بود؛ از این
دوره به بعد زنان بسیاری ظهور کردند که در سرودن و نوشتن مهارت داشتند.
شاعرانی چون «پروین اعتصامی»، «فروغ فرخ زاد»، «سیمین بهبهانی»، «طاهره
صفارزاده»، «مهوش مساعد» و... از شاعران برجسته هستند.
در شعر شاعران این دوره، دفاع از حقوق زن بسیار مطرح می شود. شاعران سعی
دارند که نگاه تازه ای به زن داشته باشند. گاهی زنان در شعر معاصر با
آینه، نور، خورشید، سبزی و... برابر می شوند و این نشان دهنده ی تغییر نگرش
شاعران نسبت به زن است. نگرش به زن در شعر معاصر بسیار گسترده شده است؛
زنان در قالب مادر، همسر، دختر، فرزند و مبارز حاضر می شوند. در نوشته ی
زیر به بیان برخی از جایگاه های حضور زن و سیمای وی در شعر معاصر می
پردازیم و نمونه هایی از شعر شاعران معاصر را می آوریم.
زن به عنوان مادر:
در شعر معاصر، زن موجودی است بسیار ارجمند و بسیاری
از شاعران معاصر در اشعار خود به ستایش و قدردانی از مادر پرداخته اند. یکی
از زیباترین شعرها شعر مشهور «ایرج میرزا» است که از شاهکارهای ادبی او به
حساب می آید.
دستم بگرفت و پا به پا برد/ تا شیوه ی راه رفتن آموخت
یک حرف و دو حرف بر زبانم/ الفاظ نهاد و گفتن آموخت
پس هستی من ز هستی اوست/ تا هستم و هست دارمش دوست (ایرج میرزا،147)
«سهراب سپهری»، مجموعه ی «صدای پای آب» را به مادرش هدیه کرده است:
درخت
اقاقیا در روشنی فانوس ایستاده/ برگ هایش خوابیده اند/ شبیه لالایی شده
اند/ مادرم را می شنوم/ خورشید با پنجره آمیخته/ زمزمه ی مادرم به آهنگ
جنبش برگ هاست/ گهواره نوسان می کند (سپهری،142)
لالایی مادر در شعر معاصر فراوان یافت می شود. لالایی مادر آرامشی وصف
ناشدنی دارد که هرگاه انسان به یادش می افتد به آسودگی کودکی دست می یابد.
دل آشنای حدیثی،که دایه می داند/ حدیث «غول بیابان» کودک آزار است
ترنم خوش لالای مادران جوان/ سرود «کوه سیاه» است و «گرگ خونخوار» است (آتشی،58)
گاهی شاعر برای فرار از دنیای غم گرفته ی خود، به گذشته برمی گردد و بوی مادر و خاطره های با او بودن را سبب آرامش خود می داند.
خط زعفرانی مادر نقش ساز کاسه ی چینی/ هفت سین هفت سلامش یک سبد ز سوسن و سنبل
عید سیمای سعادت داستان «شرلی کوچک»/ من روانه در پی مادر پیش چشم نازی و لادن (بهبهانی، 1374،82)
زن و شجاعت:
تاریخ همیشه شاهد زنانی بوده که از لحاظ صبر و شجاعت بر
مردان پیشی گرفته اند. این زنان همیشه نام شان در دفتر زندگی محفوظ بوده و
با هیچ حادثه ای پاک نخواهد شد. «حضرت زینب(س)» شیرزن دشت کربلا از این
زنان است:
ای زن/ قرآن بخوان/ تا مردانگی بماند/ قرآن بخوان/ به نیابت کل
آن سی جزء که با سر انگشت نیز/ ورق خورد/ و تجوید تازه را قرآن بخوان/ به
تاریخ بیاموز/ و ما را/ به روایت پانزدهم معرفی کن/ تاریخ زن/ آبرو می
گیرد/ وقتی پلک صبوری می گشایی/ و نام حماسی ات/ بر پیشانی دو جبهه ی
نورانی می درخشد:/ زینب (حسینی،67).
«حمید مصدق» در شعر زیر، تصویری از زنی شیرزن ارائه می دهد:
و بیم/ بیم
پذیرفتن و تن دادن/ خلاف خواسته ی گردن/ به هر رسن دادن/ و در مراسم اعدام
خویش خندیدن/ و مرگ شیرزنان را و / شیرمردان را / به چشم خود
دیدن (مصدق،306)
گاهی از نظر شاعر، زنان شیردل و شجاع غرور خاصی می آفرینند که از مردان بعید به نظر می رسد و باعث غبطه ی مردان می شود.
بیا ای دوست این جا در وطن باش/ شریک رنج و شادی های من باش
زنان، این جا چو شیر شرزه کوشند/ اگر مردی، در این جا باش و زن باش! (شفیعی کدکنی،142)
زن نماد پاکی و صداقت:
واژه های آینه، آسمان، پرنده، سبزی و. .. در شعر
معاصر نماد پاکی و صداقت هستند و پیوند زن با این واژه ها بیان کننده ی
اهمیت و مقام زن در نزد شاعران است. گاه زن را به اندازه ی آسمان وسعت می
دهند.
چیزهایی دیدم در روی زمین/ کودکی دیدم، ماه را بو می کرد/ قفسی بی در
دیدم که در آن روشنی پرپر می زد./ نردبانی که از آن، عشق می رفت به بام
ملکوت/ من زنی را دیدم/ نور در هاون می کوبید/ ظهر در سفره ی آنان نان بود،
سبزی بود./ دوری شبنم بود/ کاسه ی داغ محبت بود (سپهری،277)
کاربرد زن در کنار آینه از جمله تصاویر زیبای شعر معاصر است. در باور ما
آینه، بیان کننده ی حقیقت و پاکی است. انسان در آینه به تمام کم و کاستی
های خود پی می برد. زن بی تردید در کنار چنین پیوندی همین مسئولیت را به
عهده دارد:
به آفتاب سلامی دوباره خواهم داد/ به جویباری که در من جاری
بود/ به مادرم که در آینه زندگی می کرد/ و شکل پیری من بود (فرخزاد،410).
شاعر زندگی پاک و بی آلایش مادر را به آینه پیوند می دهد و تداوم چنین
پاکی را در خود آرزومند است. در شعر زیر «زن» و «سبزی» زیبایی خاصی به شعر
بخشیده است:
خواهرت لباس سبز پوشید/ در لباس سبز دیوانه شد/ در لباس سبز
مرد/ از سوگواران می پرسم/ آیا رنگ دریا، سبز بود (احمدی،181)؟
رنگ سبز نشانه ی معنویت و آرامش است. سبز، رنگ خدایی است و فرشتگان در
ادبیات کهن ما به رنگ سبز تصور شده اند. در شعر «سرباز» از «سلمان هراتی»
مادر را به آسمان پیوند می دهد و به وسعت او می اندیشد:
چرا مادر امروز/
این همه به آسمان شباهت دارد؟/ و شب ها خواب گل سرخ می بیند/ شاید تو آن
شقایق باشی/ که در دفتر فردای مادر می درخشی (هراتی،25)؟
زن و باور دینی:
دعا و عبادت جنبه ی ملکوتی هر انسان را در بر می گیرد.
گاهی در میان دغدغه های زندگی، دعا و عبادت به انسان آرامشی می بخشد که در
قرص های مسکن عصر سیمان و ماشین نمی توان به این آرامش دست یافت. تصویر
زنانی که در حال عبادت و دعا هستند یکی از جنبه های زیبا در شعر معاصر است.
غریبان عالم دگر جمله بس ایمن اند/ ز بس کاین زن اینک بی کرانه دعا کند
اگر مرده باشد آن سفر کرده، وای وای/ زنک جامه باید چون تو جامه عزا کند
بگو ای شب، آیا کاینات این دعا شنید/ و مرد کز اشک این زن حیا کند (اخوان ثالث،89)؟
شاعر از دعای بی اندازه ی زن مطمئن شده که خواسته اش اجابت می شود.
انگار شاعر به دعای چنین زنی ایمان دارد و آن را پشتوانه ی مردش می داند!
«پروین اعتصامی» در شعر «زاهد خودبین» از زنی می گوید که از عالم شک و
تردید رهایی یافته و به عالم یقین رسیده است. چنین عروجی هرچند غیرممکن به
نظر می رسد؛ اما دست یافتنی است.
حلقه به در کوفت زنی بی نوا/ گفت که رنجورم و خواهم دوا
از چه شد این نور به ظلمت نهان/ از چه برنجید ز ما ناگهان
از چه بر این جمع در خیر بست/ این همه افتاده ندید و نشست
از چه دلش میل مدارا نداشت/ از چه، سر همسری ما نداشت؟
ای پدر پیر ز چین آمدم/ در بلد شک به یقین آمدم
نور تو رهبر شد و ره یافتم/ نام تو پرسیدم و بشتافتم (اعتصامی،124)
از زمزمه ها و دعای مادر، ترنم خوش بختی شکل می گیرد؛ چون:
آه، چه سبک
بود پاییز/ که من با مادرم/ با فراموشی عطر کتاب دعایش/ خوش بختی را باور
کردم (احمدی،160).
زن و صبوری:
فداکاری و صبوری زن در شعر امروز جایگاه خاصی دارد. یکی از
زنان که در ادبیات، سمبل صبر و استقامت شمرده شده، حضرت زینب(س) است. ایشان
در حادثه ی کربلا مافوق بشر به نظر می رسد. زنی که در برابر همه ی بدی ها
هم چون کوهی مقاوم و استوار است. «سلمان هراتی» در این شعر، حضرت زینب(س)
را مظهر صبر و شکوهمندی می داند.
با زمزمه ی سرود یارب رفتند/ چون تیر شهاب در دل شب رفتند
تا زنده شود رسالت خون حسین(ع)/ با نام شکوهمند زینب رفتند (هراتی،64)
در شعر معاصر گاه با زنانی مواجه می شویم که از لحاظ صبر طولانی شان
توصیف شده اند و دل به روزهای خوش آینده سپرده اند: وقتی بلند بانو/ بنشست
در برابر من/ بعد از چه سال های صبوری/ بعد از هزار سال/ دوری/ دیدم هنوز
هم/ آبش به جوی جوانی است (مصدق،375).
در شعر زیر زن با صبر و تحمل حماسه می آفریند. این زن با وجود داغ
عزیزانش لباس سیاه نمی پوشد، و به صبر و شکیبایی پناه می برد. و منتظر روزی
است که در محضر خدا از این همه ستم شکایت کند.
نمرد و نمیرد شهید سعیدی/ که نام و دوامش به شعر و سرود است
غرور و شرف بین که بیوه او را/ نه مقنعه نیلی، نه جامه کبود است
حماسه توفان بساز چو دریا/ به مرگ دلیران،گریه چه سود است
خموش و شکیبا، امید نگه دار/ که محضر داور به زودی زود است (بهبهانی،1362،46)
زن و اخلاق نیک:
زنان نیک اندیش جایگاه برجسته ای در شعر معاصر دارند.
این زنان به زر و سیم توجه ندارند، استقلال رأی دارند و شجاع و صبورند.
مادر زنی تنهاست که سرپرستی بچه هایش را برعهده دارد، برای نگه داری آن ها
به تمام خواسته هایش پشت پا زده تا کودکانش در آرامش زندگی کنند. «سلمان
هراتی» در یکی از سروده هایش به امانت داری زن توجه دارد این شعر در مورد
آسیه(س) چنین سروده است:
اما در تقدیر آمده است/ این بار چون گذشته/ صندوق
حادثه/ در اطراف دست های امین آسیه / لنگر می گیرد (هراتی، 48).
پرهیزگاری زن:
یکی از جنبه های مثبت اوست که در شعر معاصر به آن پرداخته
شده است:
تراوش امید ما از ناامیدی ها/ خنده ی زن پرهیزگاری بود/ که بر بدن
مقوایی عروسکی کاغذی فرو رفت (احمدی،73).
عدم توجه زن به زر و سیم و هوس،
یکی دیگر از صفت های برجسته است. و شاعر از این که در تمام زندگی خود از زر
و سیم کناره گیری کرده خرسند است.
نه من طالب سیم و زر بوده ام/ نه ام خواهش بوس و هم بستری
نه در قید مردی که نان آورد/ نه در فکر شو دادنم مادری (صفارزاده،79)
از این مطالب می توان نتیجه گرفت که زن در شعر معاصر دارای جایگاه
ارزشمندی است و توانسته است از خود سیمای بسیار مطلوب و خوشایندی ارائه کند
و خود را هم پای مردان در عرصه های مختلف اثبات کند.
منابع:
- آتشی، منوچهر(1369)، گزینه ی اشعار، چاپ دوم، تهران، انتشارات مروارید.
- احمدی، احمدرضا(1371)، همه ی آن سال ها، تهران، انتشارات مرکز.
- اخوان ثالث، مهدی(1368)، از این اوستا، انتشارات مروارید، تهران، چاپ هفتم.
- اعتصامی، پروین(1373)، دیوان، تهران، انتشارات ترمه.
- ایرج میرزا، دیوان (1353)، چاپ سوم، تهران، نشر اندیشه.
- بهبهانی، سیمین(1362)، خطی ز سرعت و آتش، چاپ دوم، تهران، انتشارات زوار.
- بهبهانی، سیمین(1374)، یک دریچه آزادی، تهران، انتشارات سخن.
- حسینی، حسن(1371)، گنجشک و جبرئیل، تهران، نشر افق.
- سپهری، سهراب(1368)، هشت کتاب، چاپ هفتم، تهران، انتشارات طهوری.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا(1376)، هزاره ی دوم آهوی کوهی، تهران، انتشارات سخن.
- صفارزاده، طاهره(1365)، رهگذر مهتاب، چاپ دوم، شیراز، انتشارات نوید.
- فرخ زاد، فروغ(1376)، دیوان، چاپ پنجم، تهران، انتشارات مروارید.
- مصدق، حمید(1371)، تا رهایی، چاپ دوم، تهران، ناشر مؤلف.
- هراتی، سلمان(1362)، دری به خانه ی خورشید، تهران، انتشارات سروش.
