عدل الهی و بلایا در قرآن ( حتمی بودن امتحان، فلسفه ی بلاها، فلسفه آسایش کفار در دنیا )

عدل الهی

إِنَّ اللَّهَ لَا یَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضَاعِفْهَا وَیُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرًا عَظِیمًا (40) نساء -

یقیناً خدا به اندازه ی وزن ذره ای [به أحدی] ستم نمی کند. و اگر [هم وزن آن ذره] کار نیکی داشته باشد، آن را دو چندان می کند، و از نزد خود پاداشی بزرگ می دهد. 

عدل الهی و بلاها

الف . حتمی بودن امتحان

أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آَمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ (2) وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ (3) عنکبوت -

آیا مردم گمان کرده اند ، همین که بگویند: ایمان آوردیم ، رها می شوند و [به وسیله ی جان، مال، اولاد، و حوادث] مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟!

در حالی که یقیناً کسانی را که پیش از آنان بودند ، آزمایش کرده ایم [پس اینان هم بی تردید آزمایش می شوند] مسلماً خدا کسانی را که [در ادعای ایمان] راست گفته اند، می شناسد. و قطعاً دروغگویان را نیز می شناسد.

انواع امتحانات

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ (155) بقرة -

و بی تردید شما را به چیزی اندک از ترس و گرسنگی و کاهش بخشی از اموال و محصولات [نباتی، یا ثمرات باغ زندگی از زن و فرزند] آزمایش می کنیم. و صبر کنندگان را بشارت ده.

ب . فلسفه ی بلاها

1 - بلا ؛ امتحان بندگان

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ (31) محمد -

مسلماً ما شما را امتحان می کنیم تا مجاهدان از شما و صابران را مشخص نمایییم ، و اخبار شما را نیز [که اعمال و اسرار شماست] می آزماییم [تا صدق و کذب شما را در همه ی امور معلوم بداریم.]

2 - جزای خود عمل

وَمَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ (30) شوری -

هر آسیبی به شما رسد به سبب اعمالی است که مرتکب شده اید، و از بسیاری [از همان اعمال هم] در می گذرد!

3 - تضرع و زاری در پیشگاه خداوند

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ (42) انعام -

و بی تردید ما به سوی امّت هایی که پیش از تو بودند [پیامبرانی] فرستادیم ؛ پس آنان را [چون با پیامبران به مخالفت و دشمنی برخاستند] به تهیدستی و سختی و رنج و بیماری دچار کردیم ، تا [در پیشگاه ما] فروتنی و زاری کنند.

4 - بالا بردن مقام مؤمنان

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ (155) الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ (156) أُولَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (157) بقرة -

و بی تردید شما را به چیزی اندک از ترس و گرسنگی و کاهش بخشی از اموال و محصولات [نباتی، یا ثمرات باغ زندگی از زن و فرزند] آزمایش می کنیم. و صبر کنندگان را بشارت ده.

همان کسانی که چون مصیبتی سخت به آنان رسد، می گویند: انا لله و انا الیه راجعون « ما مملوک خداییم و یقیناً به سوی او باز می گردیم »

آنانند که درودها و رحمتی از سوی پروردگارشان بر آنان است و آنانند که هدایت یافته اند.

5 - جلوگیری از غرور و سرکشی بندگان

وَلَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَکَشَفْنَا مَا بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ (75) مؤمنون -

اگر به آنان رحم کنیم و آسیبی را که دچار آن هستند [از آنان] برطرف سازیم ؛ باز هم سرگردانند و در طغیانشان لجاجت می ورزند.

حکمت روزی اندک برای مؤمنان

وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَلَکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ (27) شوری -

اگر خدا رزق را بر بندگانش وسعت دهد ، در زمین سرکشی و ستم کنند. ولی آنچه را بخواهد به اندازه نازل می کند ؛ یقیناً او به بندگانش آگاه و بیناست.

6 - خیر و مصلحت بندگان

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (216) بقرة -

جنگ [با دشمن] بر شما مقرّر شده و حال آنکه برایتان ناخوشایند است!

و بسا چیزی را خوش ندارید و آن برای شما خیر است.

و بسا چیزی را دوست دارید و آن برای شما زیان دارد ؛ و خدا [مصلحت شما را در همه ی امور] می داند و شما نمی دانید.

7 - بروز توانایی و استعدادها

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا (6) انشراح - شرح -

بی تردید با دشواری ، آسانی است! [آری] بی تردید با دشواری ، آسانی است!

ج . فلسفه آسایش کفار در دنیا

1 - بی ارزشی دنیا

لَا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلَادِ (196) مَتَاعٌ قَلِیلٌ ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (197) آل عمران -

رفت و آمد کافران در شهرها [با وسایل و ابزار فراوان و شوکت ظاهری] تو را به طمع نیندازد!

[این] برخورداری اندک [و ناچیزی از زندگی زودگذر دنیا] است ؛ سپس جایگاهشان دوزخ است و آن بد آرامگاهی ست.

2 - عذاب استدراجی - پلّه پلّه -

وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآَیَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ (182) وَأُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ (183) اعراف -

و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند ، به تدریج از جایی که نمی دانند [ به ورطه ی سقوط و هلاکت می کشانیم ، تا عاقبت به عذاب دنیا و آخرت دچار شوند]

و به آنان مهلت می دهیم [زیرا از سیطره ی قدرت ما بیرون رفتنی نیستند] یقیناً تدبیر و نقشه ی من استوار است.

3 - مهلت ، برای افزایش گناهان

وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ (178) آل عمران -

و کسانی که کافر شدند ، گمان نکنند مهلتی که به آنان می دهیم ، به سودشان خواهد بود!

جز این نیست که مهلتشان می دهیم تا بر گناه خود بیفزایند ، و برای آنان عذابی خوار کننده است.

4 - عدم قابلیّت دنیا برای مجازات کامل

وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَکَ عَلَیْهَا مِنْ دَابَّةٍ وَلَکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا یَسْتَقْدِمُونَ (61) نحل -

و اگر خدا مردم را به سبب ستمشان مؤاخذه کند ، هیچ جنبنده ای را بر روی زمین باقی نمی گذاشت!

ولی آنان را تا مدتی معین مهلت می دهد ، پس هنگامی که اجلشان سر آید ، نه ساعتی پس می مانند و نه ساعتی پیش می افتند.

عدم غفلت خداوند از اعمال ستمگران

وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصَارُ (42)

و خدا را از آنچه ستمکاران انجام می دهند ، بی خبر مپندار.

مسلماً [کیفر] آنان را برای روزی که چشم ها در آن خیره می شود به تأخیر می اندازد.

5 - ثروت برای کفار ، مایه ی عذاب در دنیا

فَلَا تُعْجِبْکَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ کَافِرُونَ (55) توبه -

اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاورد ، خدا می خواهد آنان را در این زندگی دنیا به وسیله ی آنها عذاب کند ، و جانشان در حالی که کافرند بیرون رود!

6 - امتحان و آزمایش

وَلَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَرِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَأَبْقَى (131) طه -

دیدگانت را به آنچه برخی از اصناف آنان را بهره مند کردیم ، مدوز.

[آنچه به آنان داده ایم] شکوفه ی [بی میوه و زیور و زینت] دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم ، و رزق پروردگارت بهتر و پایدارتر است.

منبع:

حفظ موضوعی قرآن کریم - فصل دوم : عدل الهی -