اداره حسبه ...

وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (104) آل عمران -

کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ... ( 110) آل عمران -

دو آیه با فاصله اندکی از هم ؛ آیه اول می گوید:

باید از میان شما جمعى دعوت به نیکى ، و امر به معروف و نهى از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند!

و در آیه دوم می فرماید:

شما بهترین امتى بودید که به سود انسانها آفریده شدید (چه اینکه ) امر به معروف مى کنید و نهى از منکر، و به خدا ایمان دارید...!

 

سؤال:

ظاهر ( منکم امة ) در آیه اول این است که آمرین به معروف ، بعضى از جمعیت مسلمانان را تشکیل مى دهند، نه همه آنها را ! و به این ترتیب وظیفه امر به معروف و نهى از منکر جنبه عمومى نخواهد داشت و به عبارت دیگر واجب کفائى است نه عینى.

اما آیه دوم آن را متوجه همه مسلمان ها می داند و واجب عینی؟!

پاسخ:

دقت در مجموع این آیات پاسخ سؤ ال را روشن مى سازد، زیرا چنین استفاده مى شود که امر به معروف و نهى از منکر دو مرحله دارد:

 یکى مرحله فردى که هر کس به صورت واجب عینی موظف است به تنهائى ناظر اعمال دیگران باشد ( که آیه دوم به آن اشاره دارد ) و چون جنبه فردى دارد طبعا شعاع آن محدود به توانایى فرد است.

و دیگرى (مرحله دسته جمعى ) که گروهی به صورت واجب کفائی موظفند براى پایان دادن به نابسامانیهاى اجتماع دست به دست هم بدهند و با یکدیگر تشریک مساعى کنند ( و آیه اول ناظر به آن است ) و چون جنبه دسته جمعى دارد ، شعاع قدرت آن وسیع و طبعا از شئون حکومت اسلامى محسوب مى گردد.

این دو شکل از مبارزه با فساد و دعوت به سوى حق ، از شاهکارهاى قوانین اسلامى محسوب مى گردد! و مساءله تقسیم کار را در سازمان حکومت اسلامى و لزوم تشکیل یک گروه نظارت بر وضع اجتماعى و سازمانهاى حکومت مشخص مى سازد.

سابق بر این در ممالک اسلامى (و امروز در پاره اى از کشورهاى اسلامى ، مانند حجاز ) با الهام از آیه فوق تشکیلاتى مخصوص ‍ مبارزه با فساد و دعوت به انجام مسئولیتهاى اجتماعى به نام اداره حسبه و ماءموران آن به نام (محتسب ) و یا آمرین به معروف وجود داشته است که ماءمور بودند با همکارى یکدیگر با هر گونه فساد و زشتکارى در میان مردم ، و یا هر گونه ظلم و فساد در دستگاه حکومت مبارزه کنند، و هم چنین مردم را به کارهاى نیک و پسندیده تشویق نمایند.

بنابراین وجود این جمعیت با آن قدرت وسیع ، هیچ گونه منافاتى با عمومى بودن وظیفه امر به معروف و نهى از منکر در شعاع فرد و با قدرت محدود ندارد.

تفسیر نمونه