مراتب نفس

1 - هرگاه نفس مسخّر دو قوه شهویّه و غضبیّه باشد، آن را نفس امّاره گویند.

اثر آن : بروز اخلاق رذیله و اعمال سیئه ،و نتیجه آن : سقوط به اسفل السافلین است.

وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ 

من هرگز نفس خویش را تبرئه نمى کنم که نفس (سرکش ) بسیار به بدیها امر مى کند مگر آنچه را پروردگارم رحم کند، پروردگارم غفور و رحیم است - سوره یوسف آیه 53 -

2 - هرگاه نفس مسخّر دو نیروى عقل و شرع باشد، آن را نفس مطمئنّه نامند.

اثر آن : ظهور اخلاق فاضله و اعمال حسنه و نتیجه آن : صعود به اعلى علیین است .

یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (27) ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً (28) فَادْخُلِی فِی عِبَادِی (29) وَادْخُلِی جَنَّتِی (30)

اى نفس مطمئن و آرام! باز گـرد به سوى پروردگارت که هم تو از او خشنود هستى ، و هم او از تو، و داخل در زمره بندگان خاص من شو ، و در بهشتم گام نه ! - سوره فجر -
3 - هرگاه نفس مسخّر هیچیک نباشد بلکه قواى اربعه با یکدیگر در ستیز باشند - گاهى شرع و عقل غلبه یابد و گاهى شهوت و غضب ، در این صورت آن را نفس لوّامه گویند.

اثر آن : - در هنگام غلبه شرع و عقل - ظهور حسن خلق و عمل صالح ؛ و در هنگام غلبه شهوت و غضب ، بروز سوء خلق و عمل قبیح مى باشد.

و چون در هر حال نور عقل و شرع در وجود او بکلى خاموش نگشته ، در وقت بروز خلق سوء و ارتکاب فعل قبیح خود را ملامت مى کند. و در غالب موارد همین حالت ملامت و ندامت ، منشاء توبه و انابه مى شود.

لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ (1) وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ (2)

سوگند به روز رستاخیز و سوگند به نفس سرزنشگر! - سوره قیامت -

در هر حال وى گاهى سیر صعودى و گاهى سیر نزولى دارد.