بهترین طریقه محاسبه ?
چهارمین گامى که علماى اخلاق براى رهروان این راه ذکر کرده اند: محاسبه است.
و منظور این است که :
هر کس در پایان هر سال یا ماه و هفته و یا در پایان هر روز به محاسبه کارهاى خویشتن بپردازد، و عملکرد خود را در زمینه خوبیها و بدیها، اطاعت و عصیان، خدا پرستى و هوا پرستى دقیقا مورد محاسبه قرار دهد.
...
قرآن مجید در آیات متعددى از حساب دقیق روز قیامت خبر داده است!
از جمله، از زبان لقمان حکیم خطاب به فرزندش چنین نقل مى کند:
« یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ (16) لقمان -
; پسرم! اگر به اندازه سنگینى دانه خردلى (کار نیک یا بد) باشد و در دل سنگى یا در (گوشه اى) از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت براى حساب) مى آورد; خداوند دقیق و آگاه است!»
و نیز مى فرماید: « وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ... 284 بقره -;
اگر آنچه را در دل دارید آشکار کنید یا پنهان نمایید، خداوند شما را بر طبق آن محاسبه مى کند.»
این مساله بقدرى مهم است که یکى از نامهاى روز قیامت، « یوم الحساب » است
...
رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود:
« لا تزول قدما عبد یوم القیامة حتى یسئل عن اربع: عن عمره فى ما افناه و شبابه فى ما ابلاه، و عن ماله من این کسبه و فى ما انفقه وعن حبنا اهل البیت; - بحارالانوار ج7 ص 258 -
در روز قیامت هیچ انسانى قدم از قدم بر نمى دارد تا از چهار چیز سؤال شود:
از عمرش که در چه راهى آن را سپرى نموده!
و از جوانى اش که در چه راهى آن را کهنه کرده! ( توضیح من: با آنکه جوانی هم بخشی از عمر هر کسی ست اما به جهت اهمیت این دوره به صورت مستقل مورد بازخواست قرار می گیرد)
و از مالش که از کجا به دست آورده و در چه راهى مصرف نموده!
و از محبت ما اهل بیت: (که آیا حق آن را ادا کرده یا نه.) »
...
مساله حساب در قیامت بقدرى روشن و آشکار است که انسان را در آنجا حسابرس خودش مى سازند، و به او گفته مى شود:
« اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَى بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیبًا (14) اسراء -
; در آن روز به انسان گفته مى شود: نامه اعمالت را بخوان، کافى است که امروز خود حسابگر خود باشى! »
...
درحدیث معروف رسول خدا صلى الله علیه و آله مى خوانیم:
« حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا و زنوها قبل ان توزنوا و تجهزوا للعرض الاکبر - بحارالانوار ج 67 ص 73 -
; خویشتن را محاسبه کنید پیش از آن که به حساب شما برسند!! و خویش را وزن کنید قبل از آن که شما را وزن کنند! (و ارزش خود را تعیین کنید پیش از آن که ارزش شما را تعیین نمایند) و آماده شوید براى عرضه بزرگ (روز قیامت)! »
...
راستى چرا ما با امور مادى و معنوى حداقل یکسان برخورد نکنیم؟!
امور مادى ما حساب و کتاب و دفتر روزانه و دفتر انبار و دفتر کل و دفاتر دیگر دارد، ولى براى امور معنوى حتى حاضر به یک حساب به اصطلاح سرانگشتى نیز نباشیم، در حالى که امور معنوى به درجات بالاتر و والاتر است و اصولا قابل مقایسه با امور مادى نیست!
به همین دلیل، در حدیث پر معنایى از پیغمبراکرم صلى الله علیه و آله مى خوانیم:
« لایکون العبد مؤمنا حتى یحاسب نفسه اشد من محاسبة الشریک شریکه، و السید عبده - بحارالانوار ج 67 ص 72 -
; انسان هرگز اهل ایمان نخواهد شد مگر این که در حسابرسى خویش سختگیر باشد; حتى سختگیرتر از حساب شریک نسبت به شریکش و مولى نسبت به غلامش!»
...
بهترین طریق محاسبه:
بهترین طریق همان است که در حدیثى از امیرمؤمنان على علیه السلام نقل شده که بعد از نقل حدیث پیغمبراکرم صلى الله علیه و آله که فرمود: « اکیس الکیسین من حاسب نفسه; عاقل ترین مردم کسى است که به محاسبه خویش پردازد» مردى از آن حضرت پرسید:
« یا امیرالمؤمنین و کیف یحاسب الرجل نفسه; اى امیرمؤمنان! انسان چگونه نفس خویش را محاسبه کند؟»
امام ضمن بیان مشروحى چنین فرمود:
« هنگامى که صبح را به شام مى رساند، نفس خویش را مخاطب ساخته چنین گوید:
اى نفس! امروز بر تو گذشت و تا ابد باز نمى گردد،و خداوند از تو درباره آن سؤال مى کند که در چه راه آن را سپرى کردى؟ چه عملى در آن انجام دادى؟
آیا به یاد خدا بودى، و حمد او را به جا آوردى؟
آیا حق برادر مؤمن را ادا کردى؟
آیا غم و اندوهى از دل او زدودى؟ و در غیاب او زن و فرزندش را حفظ کردى؟
آیا حق بازماندگانش را بعد از مرگ او ادا کردى؟
آیا با استفاده از آبروى خویش، جلو غیبت برادر مؤمن را گرفتى؟ آیا مسلمانى را یارى نمودى؟
راستى چه کار (مثبتى) امروز انجام دادى؟!
سپس آنچه را که انجام داده به یاد مى آورد، اگر به خاطرش آمد که عمل خیرى از او سر زده، حمد خداوند متعال و تکبیر او را به خاطر توفیقى که به او عنایت کرده به جا مى آورد، و اگر معصیت و تقصیرى به خاطرش آمد، از خداوند متعال آمرزش مى طلبد و تصمیم برترک آن در آینده مى گیرد، و آثار آن را از نفس خویش با تجدید صلوات بر محمد و آل پاکش، و عرضه بیعت با امیرمؤمنان علیه السلام برخویشتن و قبول آن و اعاده لعن بر دشمنان و مانعان از حقوقش، محو مى کن!
هنگامى که این محاسبه (جامع و کامل) را انجام داد، خداوند مى فرماید:
«من به خاطر دوستى تو با دوستانم و دشمنیت با دشمنانم (و محاسبه جامعى که با نفس خویش داشتى) در مورد گناهانت به تو سختگیرى نمى کنم و تو را مشمول عفو خود خواهم ساخت!» - بحارالانوار ج 67 ص 70 -
آرى این است بهترین طرز محاسبه نفس!
برگرفته از:
اخلاق در قرآن
آیت الله مکارم شیرازی
