مَثَل قرآنی : ( آب) و (کف روی آب)

أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَابِیًا وَمِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ (17) رعد -

((خداوند از آسمان آبى فرستاد و از هر درّه و رودخانه اى به اندازه آنها سیلابى جارى شد، سپس سیل بر روى خود کفى حمل کرد - و از آنچه (در کوره ها) براى به دست آوردن زینت آلات یا وسایل زندگى ، آتش روى آن روشن مى کنند نیز کفهایى مانند آن به وجود مى آید - خداوند، حق و باطل را چنین مثل مى زند! امّا کفها به بیرون پرتاب مى شوند ولى آنچه به مردم سود مى رساند [ آب یا فلز خالص ] در زمین مى ماند؛ خداوند این چنین مثال مى زند)).

وجه تشبیه :

خداوند متعال در اینجا براى حقّ و باطل مثلى زده و حق را به آب صاف زلال (و ماده خالص طلا و نقره ) تشبیه کرده که همیشه مفید و سودمند است و باطل را به کفهاى روى آب (و اجرام بى خاصیّت فلزّات ) تشبیه نموده است .

وجه شباهت در حقّ ((سودمندى و ثبات و پایدارى )) و در باطل ((بى خاصیتى و ناپایدارى )) است .

نکته ها :

1- بهره ها و ظرفیتها :

(( اءَوْدِیَة )): جمع وادى به معناى درّه ها و گودال هاست و معناى جمله (فَسَالَتْ اءَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا) این است که : ((درّه ها و گودال ها و نهرهاى روى زمین هر کدام به اندازه گنجایش و ظرفیت خود بخشى از آب باران را پذیرا مى شوند)).

این جمله اشاره به این نکته است که در مبداء فیض الهى هیچ گونه بخل و محدودیّت و ممنوعیّت نیست ؛ ابرهاى آسمان بدون قید و شرط، همه جا باران مى پاشند، ولى قطعه هاى مختلف زمین و درّه ها هر کدام به مقدار وسعت وجود خویش از آن بهره مى گیرند، زمین کوچکتر بهره اش کمتر و زمین وسیع تر سهمش بیشتر است .

مولوى مى گوید:
گر بریزى بحر را در کوزه اى
چند گنجد قسمت یک روزه اى - مثنوى معنوى -

یعنى اگر آب دریا را در کوزه اى سرازیر کنى ، کوزه بیش از ظرفیتش نمى تواند در خود آب جاى دهد و این محدودیّت از ناحیه کوزه است ، نه از آب دریا. بنا بر این دلهاى آدمیان و ارواح آنها در برابر فیض الهى نیز چنین است .

امام على علیه السّلام در نهج البلاغه به ((کمیل نخعى )) مى فرماید:

((إِنَّ هذِهِ الْقُلُوبَ اءَوْعِیَةٌ فَخَیْرُها اءَوْعاها ...؛ این دلها ظرفهایى است (که حقایق و معارف الهى را در خود نگه مى دارد) و بهترین آنها دلى است که اسرار و علوم را بهتر در خود نگاه دارد)) - نهج البلاغه فیص الاسلام ، حکمت 139 -

2- معناى ((زَبَد)) و ((رابى )) :

(( زَبَد )) به معناى کف روى آب و یا هرگونه کف مى باشد و (( رابى )) به معناى بلندى و برترى است ، در نتیجه معناى جمله (فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَّابِیًا) این است که : ((سیلاب ، کفهایى را بر بالاى خود حمل مى کند))، یعنى باطل همواره مستکبر، بالانشین و همچون کف روى آب خود نما و میان تهى است ؛ ولى حق همیشه پر محتوا و سنگین وزن است!

بعضى از مفسّران گفته اند:

((در آیه بالا در حقیقت سه تشبیه است :
الف ((نزول آیات قرآن )) ازآسمان وحى ، تشبیه شده به نزول قطرات حیاتبخش باران .

ب ((دلهاى انسانها)) تشبیه شده به زمین ها و درّه ها که هر کدام به اندازه وسعت وجودیشان بهره مى گیرند.
ج ((وسوسه هاى شیطانى )) به کفهاى آلوده روى آب تشبیه شده است که این کفها از آب پیدا نشده ، بلکه از آلودگى محل ریزش آب به وجود مى آید و به همین جهت وسوسه هاى نفس و شیطان از تعلیمات الهى نیست ، بلکه از آلودگى قلب انسان است و به هر حال سرانجام ، این وسوسه ها از دل مؤ منان بر طرف مى گردد و آب زلال وحى که مایه هدایت و حیات انسانهاست باقى مى ماند)) -

تفسیر نمونه ، ج 10، ص 168 (با اندکى تصرف ) -

3- کف آب و کف فلزّات

عبارت (وَمِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ) اشاره به این مطلب است که :

پیدایش کفها منحصر به نزول باران و جارى شدن سیلاب نیست ، بلکه در فلزاتى که به وسیله آتش ذوب مى شوند تا از آن زینت آلات یا وسایل زندگى بسازند، نیز کفهایى همانند کفهاى روى آب وجود دارد.

جمله (وَمِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِى النَّارِ) اشاره به کوره هایى است که فلزات را در آن ذوب مى کنند که هم آتش در زیر مواد فلزى وجود دارد و هم در روى آن ، به این معنا که یک طبقه آتش در زیر است و سپس روى آن را سنگهایى که مواد کافى دارد، مى گذارند و مجدّداً روى آن آتش مى ریزند و این بهترین نوع کوره است که از هر طرف ، آتش مواد قابل ذوب را احاطه مى کند.

4- پرتاب شدن باطل به خارج :

((جُفاء)) به معناى پرتاب شدن و بیرون پریدن است . جمله (فَاءَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَآءً) نکته لطیفى در بر دارد و آن این که :

باطل به جایى مى رسد که قدرت نگهدارى خویش را ندارد و در این لحظه از متن جامعه به خارج پرتاب مى گردد و این در همان حال است که حقّ به جوشش مى آید! هنگامى که حق به خروش افتاد، باطل همچون کفهاى روى دیگ به هنگام جوشش به بیرون پرتاب مى شود و این خود دلیلى است براین که حقّ همیشه باید بجوشد و بخروشد تا باطل را از خود دور سازد - تفسیر نمونه ، ج 10، ص 170 (با اندکى تصرف ) -

5- بقا به میزان سود رسانى :

عبارت (وَاءَمَّا مَایَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِى الاَْرْضِ) اشاره به این نکته است که :

((بقاى هر چیزى بسته به میزان سود رسانى اوست! ))،

نه تنها آب که مایه حیات است مى ماند و کفها از میان مى روند، بلکه در فلزّات چه آنها که براى ((حلیه )) و زینتند و چه آنها که براى تهیه ((متاع )) و وسایل زندگى ، در آنجا نیز فلز خالص که مفید و سودمند یا شفاف و زیباست ، مى ماند و کفها را به دور مى افکنند.

به همین ترتیب انسانها، گروه ها، مکتبها و برنامه ها به همان اندازه که مفید و سودمندند، حق بقا و حیات دارند! و اگر مى بینیم انسان یا مکتب باطلى مدّتى سرپا مى ماند، این به خاطر آن مقدار از حقّى است که با آن آمیخته شده که به همان نسبت ، حق حیات پیدا کرده است - تفسیر نمونه ، ج 10، ص 10 (با اندکى تصرف ) -

6- زندگى در پرتو تلاش و جهاد :

مثال زیباى آیه مورد بحث این اصل اساسى زندگى انسانها را نیز روشن مى سازد که حیات بدون جهاد و بقا و سربلندى بدون تلاش ممکن نیست ، چرا که مى گوید:

آنچه را مردم براى تهیه وسایل زندگى (ضروریات زندگى ) و یا زینت (رفاه زندگى ) به درون کوره ها مى فرستند، همواره زَبَد و کفهایى دارد و براى به دست آوردن این دو (وسایل ضرورى و وسایل رفاهى اِبْتِغاءَ حِلْیَةٍ اءَوْمَتاعٍ) باید مواد اصلى را که در طبیعت به صورت خالص یافت نمى شود و همواره آمیخته با اشیاى دیگر است ، در زیر فشار آتش در کوره قرار داد و آنها را تصفیه و پاکسازى کرد، تا فلز خالص و پاک از آن بیرون آید و این کار جز در سایه تلاش ‍ و کوشش و مجاهده انجام نمى شود.

اصولاً طبیعت زندگى دنیا این است که در کنار گلها، خارها و در کنار نوشها، نیشها و پیروزیها در لابلاى سختیها و مشکلات قرار دارد.
از قدیم گفته اند: ((گنجها در ویرانه هاست و در بالاى هر گنجى اژدهاى خطرناکى خفته است )) آیا آن ویرانه و این اژدها چیزى جز همان انبوه مشکلاتى است که در به دست آوردن هر موفّقیتى وجود دارد.

در داستانهاى ایرانى خودمان نیز ((رستم )) براى رسیدن به پیروزى مجبور بود از ((هفت خوان )) بگذرد که هر کدام اشاره به نوعى از انبوه مشکلات بوده که در مسیر هر فعالیّت مثبتى است - تفسیر نمونه ، ج 10، ص 171 172، (با اندکى تصرّف ) -

7- تداوم مبارزه حقّ و باطل :

قرآن در اینجا براى مجسّم ساختن هویّت حقّ و باطل مثالى زده که مخصوص ‍ به زمان و مکان معیّنى نیست ، صحنه اى است که همیشه و در همه جا مقابل چشم انسانها مجسّم مى شود و این نشان مى دهد که:

پیکار حق و باطل یک درگیرى موقت و موضعى نیست ، این رگ رگ آب شیرین و شور همواره بر خلایق تا نفخ صور جریان دارد!

مگر آن زمانى که جهان و انسانها به صورت یک جامعه ایده آل (همچون جامعه عصر قیام حضرت مهدى علیه السّلام ) در آید که پایان این مبارزه اعلام گردد، لشگر حق پیروز و بساط باطل برچیده شود و بشریت وارد مرحله تازه اى از تاریخ خود گردد - تفسیر نمونه ، ج 10، ص 171 (با اندکى تصرّف ) -

چنانکه خداوند متعال چنین جامعه اى را نوید مى دهد و مى فرماید:

(...جَاَّءَ ا لْحَقُّ وَزَهَقَ ا لْبَطِلُ إِنَّ ا لْبَطِلَ کَانَ زَهُوقًا ) - اسراء / 81 - ((حق فرا رسید و باطل نابود شد؛ زیرا باطل یقیناً نابود شدنى است )).

از امام باقر علیه السّلام روایت شده که فرمود:

((إِذا قامَ الْقائِمُ علیه السّلام ذَهَبَتْ دَوْلَة الْباطِلُ؛ هنگامى که امام قائم علیه السّلام قیام کند، دولت باطل برچیده خواهد شد)) - بحار الانوار، ج 24، ص 313 -

خداوند در سوره انبیاء مى فرماید:

(بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ ...) - انبیاء / 18 - ((بلکه ما حق را بر سر باطل مى کوبیم تا آن را هلاک سازد؛ و این گونه ، باطل محو و نابود مى شود)).

تا زمانى که این مرحله تاریخى فرا نرسد، باید همه جا در انتظار برخورد حقّ و باطل بود و موضع گیرى لازم را در این میان در برابر باطل نشان داد.

منبع:

چهل مثل از قرآن
حسین حقیقت جو