آخرالزمان

 آخرالزمان ( دوره ‏پایانى دنیا ) :

آخر به بخش پایانى هر مجموعه گفته، «1» و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق مى‏ شود. «2» و مقصود از آن در این‏جا روزگار و عمر جهان است.

«آخرالزمان» ترکیبى اضافى و به معناى بخش پایانى حیات دنیا است.

واژه آخرالزمان در قرآن به کارنرفته؛ امّا مطالب گوناگونى درباره این‏ موضوع از آیات قابل استفاده است.

قرآن به طور کلّى، جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الأَوّلینَ، المُستَقدِمینَ) و پسینیان (الأَخِرینَ، المُستَأخِرینَ) قسمت کرده است (واقعه/ 56، 13 و 39 و 49؛ حجر/ 15، 24).

افزون بر آن، آیاتى در قرآن از میراث‏ برى زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزى نهایى حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن مى‏ گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‏ هاى بسیار محقّق مى ‏شود. (اعراف/ 7، 128؛ نور/ 24، 55؛ قصص/ 28، 5؛ فتح/ 48، 28 و ...) این آیات با دوره پایانى دنیا ارتباط دارند «1» و برخى از نشانه‏ هاى قیامت که از آن به «اشْراط الساعة» تعبیر شده (محمد/ 47، 18) نیز در این بخش واقعند. در روایات و تفاسیر، بسیارى از نشانه ‏هاى آخرالزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است؛ «2» از این رو براى جدایى این دو موضوع مقاله آخرالزمان به حوادث و تحوّلات اجتماعى در واپسین دوره حیات بشرى اختصاص یافته که معمولًا در کتاب‏هایى تحت عنوان الْمَلاحِمُ والْفِتَن «3» و کتاب‏هاى مربوط به غیبت امام زمان «4» بررسى مى‏ شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعى و دگرگونى‏ هاى کیهانى در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشى شدن کوه‏ها و ... محدود شده است. «5»

تعبیر «الیوم ‏الأخر» که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیّت است که زندگانى آن جهان، در پى حیات دنیایى، سرانجامِ نهایى آن است «6»؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث «آخرالزمان» مربوط نمى‏ شود.

از آن‏جا که مفهوم «آخر» نسبى است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانى وجود دارد «7» و قرآن نیز از تعیین وقتى مشخّص براى آن پرهیز کرده (لقمان/ 31، 34؛ احزاب/ 33، 63 و زخرف/ 43، 85) محدوده آخرالزمان به دقّت قابل اندازه‏ گیرى نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات «8» مى‏ توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانست «9»؛ البتّه در بیش‏تر روایات، آخرالزمان به دوره پایانى که با ظهور مهدى مقارن است، اطلاق شده است.

بشر به مقتضاى حبّ ذات و طبیعت جست و جو گر خود، همواره به سرانجام دنیا مى ‏اندیشیده است. «1» همه ادیان الهى و بیش‏تر مکاتب بشرى، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده ‏اند. «2» در همه پیش‏گویى‏ هاى مربوط به آخرالزمان، خبرهاى وحشتناک و نگران‏ کننده ‏اى وجود دارد؛ «3» ولى اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت ‏آمیز است. «4» در تمام فرقه ‏ها و مذاهب اسلامى، کم و بیش سرانجام سعادت‏مند بشر پیش‏ بینى شده است. «5»

در متون زرتشتى (از آیین‏هاى باستان) به صراحت از دوره طلایى بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‏ها و بلاهاى بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجى (سوشیانس) محقّق مى‏ شود. «6»

در آیین هندوان نیز هر دوره انسانى به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجى معنویت اوّلیه است و از آن، به عصر ظلمت (Yuga Kali) تعبیر مى‏ شود؛ سپس منجى بشر ظاهر و با فروپاشى جوامع انسانى و ازبین رفتن شرارت‏ها، دوره ‏اى نو آغاز مى‏ گردد. «7»

در متون بودایى نیز از این دوره، سخن به میان آمده است. «8»

در ادیان ابراهیمى، بیش از آیین‏ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایى بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است.

در عهد عتیق، برقرارى سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش ‏بینى شده که به وسیله «مشیح» محقّق مى‏شود. «9» در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده «10» و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقرارى صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است. «11»

در میان مکاتب بشرى، پیش‏بینى «مارکس» از مدینه کمونیستى همراه با کمون نهایى ایجاد شده، تصویرى از جامعه بى‏ طبقه و بى‏ نیاز از دولت را ارائه مى‏ دهد. «12»

پیش‏ بینى‏ هاى «رنه‏گنون» (عبدالواحد یحیى‏) از افول و فروپاشى تمدّن مادّى غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده ‏هاى آیین‏هاى باستان و ادیان ابراهیمى ارائه شده خبر مى‏ دهد. «13»

نظریّه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزى نهایى نظام غربى و حاکمیّت ابدى آن بر سرتاسر جهان را پیش‏بینى کرده است «1»

و نظریّه «برخورد تمدّن‏ها» از «هانتنگتون» جنگ جهانى تمدّن‏ها و نظم جهانى ‏نوى براساس مرزهاى تمدّنى را در پایان این دوره از جهان، پیش‏بینى مى‏ کند. «2»

دیدگاه کلّى قرآن درباره پایان تاریخ‏:

دیدگاه قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهى خوش بینانه بوده، پایان دنیا پایانى روشن و سعادت آمیز دانسته شده است. سرانجامِ سعادت‏مند جهان، همان تحقّق کامل غرض از آفرینش انسان‏ها است که چیزى جز عبادت خداوند نخواهد بود: «و مَا خَلَقتُ الجِنَّ والإِنسَ إِلَّا لِیَعبدونَ.» (ذاریات/ 51، 56) عبودیّت الهى در سطوح گوناگون فردى و اجتماعى آن، براساس برنامه ‏ریزى خداوند و در چارچوب اصل اختیار واقع شده و غالب انسان‏ها از آن بهره ‏مند مى‏ شوند:
 «وَعدَاللّهُ ‏الَّذینَ ءَامَنوا مِنکُم وعَمِلوا الصالِحتِ لَیَستخلِفنَّهُم فِى‏ الأَرضِ ... ولَیُمَکّننَّ لَهُم دِینَهُم الَّذِى ارتَضى‏ لَهُم و لَیُبدّلنَّهُم مِن بَعدِ خَوفهِم ‏أَمناً یَعبُدونَنِى لَایُشرِکونَ بِى شَیئاً» (نور/ 24، 55)، «هُو الَّذِى أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدى‏ وَدِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَى ‏الدّینِ کُلّهِ.»
 (توبه/ 9، 33؛ فتح/ 48، 28 وصف/ 61، 9) «3»

آیات ناظر به آینده جوامع انسانى، بر عنصر خوش‏بینى در جریان کلّى نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینى درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعى فلسفه تاریخ براساس سیر صعودى و تکاملى آن اشاره دارد. «4»

از نگاه اسلام، دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، در کامل‏ترین شکل خود به بشر عرضه شده: «الیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم و أَتمَمتُ عَلیکُم نِعمَتى و رَضیتُ لَکُم الإِسلمَ دِیناً» (مائده/ 5، 3) و همواره با انتقال از جامعه ‏اى به جامعه دیگر شکوفاتر مى‏ گردد:
 «مَنْ یَرتدَّ مِنکُم عَن دِینِه فَسوفَ یأتِى اللّهُ بِقَومٍ یُحِبُّهم و یُحِبّونَه». (مائده/ 5، 54) «5» خداوند از پیامبران گذشته، پیمان گرفته ‏که ‏به ‏پیامبر خاتم صلى الله علیه و آله ایمان‏ آورده، به ‏او یارى رسانند (آل عمران/ 3، 81) بنابراین، تمام نبوت‏ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش درآمد شریعت ختمیّه ‏اند. «6»

از ظاهر برخى آیات، چون «والسابقونَ السباقونَ أُولئِکَ المُقرَّبونَ ... ثُلَّةٌ مِن الأَوَّلینَ وَ قَلیلٌ مِن الأَخِرین» (واقعه/ 56، 10- 13 و 14) و نیز بعضى روایات «7» برمى آید که پیشینیان از مردم آخرالزمان، فضیلت و مرتبه بالاترى داشته ‏اند؛ «1» امّا اهل تفسیر، سبقت گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتى براى اقوام گذشته نشمرده ‏اند؛ زیرا طبیعى است که اصحاب پیامبر صلى الله علیه و آله، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم‏تر باشند؛ «2» البته روایاتى نیز حاکى از نسخ آیه مزبور نقل شده «3» که درست به نظر نمى‏ رسد؛ «4»

و به دلیل سطح بالاى معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّى اقوام گذشته، جاى خود را در اسلام* به معجزه عقلى و علمى (قرآن) داده «5» و وحى قرآنى، با سخن از قرائت و علم و قلم، آغاز مى‏ شود: «اقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِى خَلَقَ* خَلَقَ الإِنسنَ مِن عَلَقٍ* اقرَأ و رَبُّکَ الأَکرَمُ* الَّذِى عَلَّمَ بِالقَلمِ* عَلَّمَ الإِنسنَ ما لَم یَعلَم»(علق/ 96، 1- 5) و قرآن، از دوره ماقبل اسلام، به عنوان عصر جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد مى‏کند: «الجاهِلیَّةِ الأُولَى‏» «6» (احزاب/ 33، 33) از این رو، طبق روایات، سوره توحید و شش آیه آغازین حدید، براى اقوامى در آخرالزمان نازل شده که در کاوش‏ هاى دینى، از اقوام پیشین ژرف ‏اندیش‏تر و دقیق‏ترند. «7»

در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن، به رغم وقوع فتنه ‏ها و آشوب‏هاى بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده ‏اند؛ «8» بنابراین، میان دیدگاه خوشبینانه اسلام درباره پایان تاریخ و ظهور آفت‏هاى اجتماعى بسیار در آن دوره، هیچ گونه تنافى وجود ندارد. برخى از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته ‏اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند (شعراء/ 26، 84) «9»

قرآن، امت پیامبر را معتدل‏ترین و در نتیجه کامل‏ترین: «و کَذلِکَ جَعلنکُم أُمَّةً وَسَطاً» (بقره/ 2، 143) «10» و بهترین امّت: «خَیرَ أُمَّةٍ اخرِجَت لِلنَّاسِ» (آل عمران/ 3، 110) معرفى مى‏ کند؛ «11» بر همین اساس، خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده خداوند از طریق سنت هاى طبیعى تاریخ، جوامع بشرى را با آزمایش‏هاى مختلف به حدى از بلوغ، شعور و تجربه مى‏ رساند که زمینه حکومت جهانى صالحان مهیا شده «12» و بر اساس سنّت همیشگى خویش، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته، به فتح و پیروزى پایدار مى‏ رساند: «إِنَّهُم لَهمُ المَنصُورونَ* و إِنَّ جُندَنا لَهُم الغلِبون» (صافات/ 37، 172 و 173) «1» از مجموعه مباحث گذشته مى ‏توان نتیجه گرفت که دوره اسلامى، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام درباره پایان تاریخ، در عصر ظهور امام مهدى به وقوع خواهد پیوست.

نشانه ‏ها و رخدادهاى مهم آخرالزمان‏:

ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار مى‏ رود؛ «2» لذا مفسران، مقصود از نشانه‏ هاى قیامت ‏را در آیه ذیل، بعثت پیامبر صلى الله علیه و آله دانسته‏ اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمى تا قیامت دارد: «3» «فَهَل یَنظُرونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها».
 (محمد/ 47، 18)

در آخرالزمان وقایع فراوان دیگرى نیز پیش ‏بینى شده که بیش‏تر به دوره پایانى آن (مقارن با ظهور مهدى) مربوط مى‏ شود.

1. بحران معنویّت:
پیش از ظهور امام زمان جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود. «اقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و هُم فِى غَفلَةٍ مُعرِضون.»
 (انبیاء/ 21، 1) در این آیه، مردم آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند، متّصف شده‏ اند. «4» در روایات نیز منظور از اشراط الساعة که در آیه 18 سوره محمد/ 47 به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته و موارد متعدّدى از آن بر شمرده شده است. «5»

2. وقوع اختلاف‏ها و درگیرى‏هاى بسیار:
یکى از نشانه‏ هاى آخرالزمان، اختلاف‏ها و درگیرى‏ هاى فراوان میان گروه‏هاى گوناگون است:
 «فَاختَلفَ الأَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا مِن مَشهَدِ یَومٍ عَظِیم.» (مریم/ 19، 37)

روایات، این آیه را به ظهور فرقه‏ هاى مختلف در جهان اسلام مربوط دانسته ‏اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‏هاى بسیار خواهند شد. «6» آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض» (انعام/ 6، 65) نیز به وقوع اختلاف‏ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است. «7» بر اساس روایتى، آیه «ولَنبلونَّکم بشى‏ءٍ مِن الخَوف و الجُوع و نَقصٍ من الأَمولِ و الأَنفُس ...» (بقره/ 2، 155) به ترس و ناامنى، گرسنگى و قحطى و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد. «8»

3. ظهور دجّال:
درهرسه دین آسمانى‏ یهود، مسیحیت واسلام، ظهور فاسدترین ومخرّب‏ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینى و از خطر آن پرهیز داده شده است. «1»

دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهى است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش مى‏ خواند. برخى از مفسّران، تفسیر آیه «لَخلقُ السّموت و الأرض أکبر من خلق النّاس» (غافر/ 40، 57) را به ظهور دجّال ناظر دانسته ‏اند که در دید مردم، عظیم‏ترین موجود جلوه مى‏ کند!! «2» در حالى که خداوند، او را از بسیارى مخلوقات دیگر کوچک‏تر مى‏ شمارد. «3» سرانجام این پدیده به دست عیسى‏ علیه السلام محو و نابود خواهد شد. «4»

4. وقوع مصائب:
برخى از آیات ؛ عذاب بر کافران و گنه‏کاران آخرالزمان - که نزول عذاب را انکار مى‏ کنند - تطبیق داده شده است: «إن أتکُم عَذابُهُ بَیتاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجِلُ مِنهُ المُجرِمونَ». (یونس/ 10، 50) «فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین»(صافات/ 37، 177) «5»

با استفاده از آیه 65 انعام/ 6 برخى از این عذاب‏ها بدین شرح گزارش شده ‏اند:
صدایى هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر «قُل هُو القادِرُ عَلى‏ أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم»، فرو رفتن برخى انسان‏ها در زمین «أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم»، اختلافات بسیار در دین، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض». در این دوره زمانى، «6» ترس و ناامنى، گرسنگى و قحطى و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «وَ لَنبلُونَّکُم بِشَى‏ءٍ مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقصٍ مِن الأَمولِ وَالأَنفُس ....» «7»

5. خروج سفیانى:
بیش‏تر مفسّران، از ظهور لشکرى طغیان‏گر که آخرالزمان در کشورهاى اسلامى به ستم و تعدّى پرداخته، سرانجام در صحرایى بیرون از مکّه، گرفتار عذاب الهى مى‏ شوند، خبر داده و آیه «ولَو تَرى‏ إِذ فَزِعُوا فَلَا فَوتَ و أُخِذوا مِن مَکانٍ قَرِیب» (سبأ/ 34، 51) را درباره آن لشکر دانسته ‏اند.

در روایات شیعه و سنّى، نام رهبر این لشکریان، سفیانى ذکر شده است. «8»

آیه «أَفأَمِنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیَاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرضَ ....» (نحل/ 16، 45) نیز که توطئه‏ گران را به فرو رفتن در زمین تهدید مى‏ کند، بر لشکر سفیانى تطبیق داده شده است. «1» آیه «... ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلى‏ أَدبارِهَا» (نساء/ 4، 47) نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانى تأویل شده که صورت‏هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار مى‏ گیرد. «2»

6. نداى آسمانى:
بنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسى است که با امام ‏زمان بیعت و با صدایى بلند به گونه ‏اى که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت مى‏ کند: «أَتى‏ أَمرُ اللّهِ فَلَا تَستَعجِلُوهُ: فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید». (نحل/ 16، 1) «3» آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکانٍ قَریبٍ* یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَةَ بِالحَقّ ذلِکَ یَومُ الخُروجِ» (ق/ 50، 41 و 42) نیز درباره این حادثه، تأویل شده است. «4»

7. ظهور منجى بزرگ بشر:
مهم‏ترین رخ‏داد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان براى رهایى انسان‏ها است:
 «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البطِلُ إِنَّ البطِلَ کانَ زَهوقًا.» (اسراء/ 17، 81) این آیه که از پیروزى چشم‏گیر حق بر باطل سخن مى‏ گوید، در روایات به ظهور مهدى تأویل شده است. «5»

آیه 148 بقره/ 2 (أَینَ ماتَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا) نیز بر یاران نخستین مهدى که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر مى‏ سازد، تطبیق داده شده ‏است «6». آیه «فَإِن یَکفُربِها هؤُلَاءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکفرین» «7» (انعام/ 6، 89) نیز چنین است.

8. نزول عیسى‏ علیه السلام:
یکى از رخ‏دادهاى آخرالزمان، فرود آمدن عیسى علیه السلام از آسمان است: «و إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَةِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها» (زخرف/ 43، 61)، «وإِن مِن أَهلِ الکِتبِ إِلَّا لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ.» (نساء/ 4، 159) مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسى‏ علیه السلام در آخرالزمان را پیش ‏بینى کرده ‏اند «8»

و در روایات نیز تصریح شده که وى در بیت‏ المقدّس به نماز جماعت امام ‏زمان اقتدا و در جنگ‏هاى ایشان نیز شرکت خواهد کرد. «9» براساس این تفسیر، فرود آمدن عیسى‏ علیه السلام از آسمان، یکى از نشانه ‏هاى نزدیکى قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسى‏ علیه السلام در آخرالزمان که یکى از فرماندهان امام‏زمان به شمار مى‏ رود، خبر داده شده است.

9. خروج جنبنده‏ اى از زمین:

قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده‏ اى حکایت مى‏ کند که هنگام روى‏گردانى مردم از معنویّت، از زمین خارج شده، با مردم سخن مى‏ گوید. «1» «و إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّةً مِنَ الأَرضِ تُکَلّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بَایتِنا لَایُوقِنون». (نمل/ 27، 82) در تفاسیر، مطالب بسیارى درباره این موجود شگفت بیان شده «2» که تا حدّ بسیارى غیر واقعى و بى ‏اساس به نظر مى‏ رسد! «3» و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلى است. «4»

10. هجوم یأجوج و مأجوج:
قومى وحشى و فاسد با تخریب سدّ ذوالقرنین، در اندک زمانى سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدى، به طور کلّى از بین خواهد رفت. «5» «حَتَّى‏ إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلّ حَدَبٍ یَنسِلون.» (انبیاء/ 21، 96)

برخى، یأجوج و مأجوج را یکى از نژادهاى انسانى، با صفات ظاهرى خاص یا موجوداتى خارق ‏العاده دانسته ‏اند که از پشت مانعى مادّى خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعى خواهند پرداخت. «6»

برخى دیگر نیز آنان را نمادى از یک تمدّن مادّى مخرّب شمرده ‏اند که سدّ معنوىِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعى و معنوى را بر کره زمین تهدید خواهد کرد؛ «7»

در هر حال، بیش‏تر مفسّران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذٍ یَموجُ فِى بَعضٍ و نُفِخَ فِى‏ الصُّورِ فَجَمَعناهم جَمعًا» (کهف/ 18، 99) که بنابر قول مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بى‏ درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‏ هاى متّصل به قیامت شمرده ‏اند و سخن از بازگشت برخى اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته‏ اند: «8» «و حَرامٌ عَلى‏ قَریَةٍ أَهلَکنها أَنَّهُم لَایَرجِعونَ* حَتَّى‏ إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و ....» (انبیاء/ 21، 95 و 96) برخى دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته «9» و اشاره به بازگشت برخى اقوام را به مسأله «رجعت» ارتباط داده ‏اند. «10»

11. رجعت:
در آخرالزمان برخى از نیکوکاران و بدکاران زمان‏هاى گذشته، دوباره زنده مى‏ شوند. «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلّ أُمَّةٍ فَوجاً مِمَّن یُکَذّبُ بَایتِنا.»
 (نمل/ 27، 83)

این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه ‏اى از مکذّبان و نه همه آن‏ها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت ( که حشر همگانی ست ) تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته ‏اند که عدّه ‏اى از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایى اعمال خویش را خواهد دید. «1»

مرگ و زندگى دوباره: «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ» (غافر/ 40، 11)، «2» عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الأَدنَى‏ دُونَ العَذابِ الأَکبَر» (سجده/ 32، 21)، «3» ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِى بَأسٍ شَدید» (اسراء/ 17، 5)، «4» میثاق پیامبران با خداوند براى ایمان آوردن و یارى رساندن به پیامبراسلام: «و إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثقَ النَّبِیّینَ ... لَتُؤمِنُنَّ بِه و لَتَنصُرنَّهُ» (آل‏ عمران/ 3، 81) «5» و منّت الهى بر مستضعفان تاریخ: «و نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ استُضعِفوا فِى الأَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّةً و نَجعَلَهُم الوارِثین.»(قصص/ 28، 5) «6» همگى به رجعت، تفسیر و تأویل شده ‏اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آراى دیگرى نیز گفته شده است. «7»

12. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان:
پس از پیروزى حضرت مهدى و یارانش، آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا ... وَ لَیُبدّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً ....» (نور/ 24، 55)، «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العقِبَةُ لِلمُتَّقین» (اعراف/ 7، 128)، «و قاتِلوهُم حَتَّى‏ لَاتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدّینُ کُلُّهُ لِلّه» (انفال/ 8، 39)، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البطِلَ.» (انفال/ 8، 8) این آیات و آیات دیگر که از میراث ‏برى صالحان و مستضعفان و جانشینى آنان در زمین یاد مى‏ کند (انبیاء/ 21، 105 و اعراف/ 7، 137 و قصص/ 28، 5) همگى بیان‏گر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادى الهى به امامت امام ‏زمان سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگى در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویّت به سرخواهند برد. «8»

افزون بر این، تحقّق کامل آیات «وَ لَه أَسلَمَ مَن فِى ‏السَّموتِ و الأَرضِ» (آل ‏عمران/ 3، 83) و «یُحىِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها» (حدید/ 57، 17) و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون» (مائده/ 5، 3) و «یَومئذٍ یَفرُح ‏المؤمِنونَ بِنَصرِاللّهِ ...» (روم/ 30، 4 و 5) نیز در این دوره زمانى دانسته شده است. «1»

در آن هنگام، همه نعمت‏هاى آسمان و زمین بر آن‏ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره‏ مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکتٍ مِنَ السَّماءِ والأَرضِ ....» (اعراف/ 7، 96) «2» چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدى به بالاترین حدّ رشد و بلوغ مى ‏رسند، بدین ترتیب، خلافت انسان بر زمین به کامل‏ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، وجود مقدّس امام معصوم (امام مهدى یا امامان دیگر هنگام رجعت) تا قیامت در دنیا حضور داشته، جامعه انسانى هیچ‏گاه از حضورشان بى ‏نیاز نمى ‏شود. «3»

على معمورى‏

منابع‏:
الاتقان؛ انوارالتنزیل، بیضاوى؛ اوپانیشاد؛ اوستا؛ الایقاظ من الهجعه؛ بحارالأنوار؛ بحران دنیاى متجدّد؛ برخورد تمدّن‏ها و بازسازى نظم جهانى؛ البرهان فى‏تفسیر القرآن؛ بودا؛ تاریخ ابن‏خلدون؛ تاریخ الغیبة الکبرى؛ تاریخ ما بعد الظهور؛ التحقیق فى کلمات القرآن‏الکریم؛ تفسیر التحریر والتنویر؛ تفسیر العیّاشى؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‏کثیر؛ تفسیر القمى؛ التفسیرالکبیر؛ تفسیر من وحى القرآن؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع‏البیان عن تأویل آى القرآن؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبى؛ خاتمیّت؛ الدرّالمنثور فى التفسیر بالمأثور؛ روح‏المعانى فى تفسیر القرآن العظیم؛ سفینةالبحار؛ سیطره کمیت و علائم آخرالزمان؛ صحیح البخارى؛ على و پایان تاریخ؛ الغیبه، شیخ طوسى؛ الفتن والملاحم فى آخرالزمان، ابن کثیر؛ الفرقان فى تفسیر القرآن؛ فلسفه تاریخ؛ فى ظلال القرآن؛ قیام و انقلاب مهدى؛ الکافى؛ کتاب مقدّس؛ الکشّاف؛ الکشّاف الموضوعى للقرآن‏الکریم؛ کشف‏الأسرار و عدّةالأبرار؛ الکلیّات؛ لسان‏العرب؛ مارکس و مارکسیسم؛ مجلّه اطلاعات سیاسى و اقتصادى؛ مجمع‏البیان فى تفسیر القرآن؛ الملاحم و الفتن، ابن طاووس؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ نجات بخشى ادیان؛ نهج‏البلاغه؛ نهج‏البیان؛ هزاره‏گرایى.

دائرة المعارف قرآن کریم، ج‏1، ص: 115 تا ص 123