تخت جمشید

نگاهى به تخت جمشید:

یکى از بناهاى بسیار عظیم و باشکوه که براى ساختن آن نیروهاى زیادى مصرف شده ، و مصالح ساختمانى بسیار عظیم و فوق العاده در آن بکار رفته و شاید ده ها سال براى ساختن آن ، معماران و کارگران زیادى بطورى پیگیر مشغول بوده اند، بناى ((تخت جمشید)) است .
تخت جمشید همانگونه که از آثار آن (در 57 کیلومترى شیراز) پیدا است ، از لحاظ عظمت بنا و زیبائى آنچنان باشکوه است که هر بیننده را به حیرت مى آورد، و انسان را در این فکر فرو مى برد که معناى آن چیست ؟ و چرا آنهمه گنجها و رنجها نثار آن شده است ؟!
ما وقتى به این واقعیت پى مى بریم ، که سفرى به تخت جمشید کنیم و از نزدیک تالارهاى عظیم و کاخهاى بزرگ و سردرها و پلکانها و دالانهاى آن را ببینیم .
کورش کبیر سر سلسله پادشاهان هخامنشى ، نخستین پایتخت خود را در چمنزارهاى پهناور پاسارگاد(1)بنا نهاد، او در پاسارگاد کاخهاى بزرگ ساخت که اکنون جز ستونهاى آن چیز دیگرى باقى نمانده است .
گسترش سریع امپراطورى هخامنشى باعث شد که پایگاه دیگرى درست شود، وقتى که داریوش کبیر(2) سومین پادشاه هخامنشى روى کار آمد، به بناى شهر دیگرى به عنوان پایتخت دست زد که اکنون آن را ((تخت جمشید)) مى گویند، و یونانیان آنرا ((پرسپولیس )) خوانده اند، داریوش ‍ و سپس پسرش خشایارشا، در این شهر کاخهاى باشکوه ساختند که اینک آثار آنها بخوبى نمایانگر عظمت آن کاخها است .
بناى تخت جمشید بسال 518 قبل از میلاد شروع شده است ، این بناى عظیم باستانى پس از دوره هخامنشى چندان مورد توجه نبود تا آنکه کاوشهاى علمى و گسترده در اواخر قرن 15 میلادى در مورد این ((بنا)) شروع شد، و از این تاریخ به بعد بود، مردم جهان متوجه این آثار عظیم شدند.
اینک براى پى بردن به عظمت این بنا کافى است که به طور فهرست ، به ذکر آثار و مشخصات آن بپردازیم .
قسمتهاى مختلف تخت جمشید از این قرارند:

1 - پلکان ورودى .

2 - دروازه خشایارشا معروف به دروازه همه ملتها.
3 - پلکان شمالى آپادانا(3).
4 - آپادانا.
5 - پلکان شرقى آپادانا.
6 - تالار شورا.
7 - کاخ داریوش (تالار پذیرائى ).
8 - کاخ خشایارشا(تالار پذیرائى ).
9 - تالار صد ستون یا تالار تخت .
10 - دروازه ناتمام .
11 - 12 - 13 - منطقه نظامى .
14 - تالار صد ستون .
15 - تالار 99 ستون .
16 - خزائن شاهى .
17 - جبهه جنوبى صفه مشرف به دشت (4).

صفه (5) تخت جمشید در حدود 450 متر درازا و 300 متر پهنا و تقریبا 18 متر ارتفاع دارد.
صفه را حصارى مستحکم در میان گرفته ، و در گوشه شمال غربى آن ، پلکان تاریخى 106 پله اى به عرض تقریبا 8 متر واقع است که به دروازه خشایارشا منتهى مى شود، این دروازه داراى سه درگاه هر کدام به ارتفاع 11 متر است که به جانب غرب و شرق و جنوب باز مى شوند، درگاه جنوبى رو به تالارى است که از آنجا به کاخ آپادانا مى توان رسید.
آپادانا کاخ بزرگ مربع شکلى است به ضلع 85 متر با 36 ستون ، دو راه پله ، یکى در شمال و دیگرى در مشرق آپادانا قرار دارد، که با نقوش خراج (مالیات ) آوران تزیین شده است . در گوشه جنوب شرقى آپادانا، ((تالار شورا)) واقع است که پلکان ورودى آن با نقوش برجسته ، تزئین شده است .
سه درگاه تزئین شده و تالار مربع شکلى با چهار ستون دیده مى شود، و در مغرب ((تالار شورا)) قسمتى است که به علت خرابى زیاد که به آن راه یافته ، ناشناخته مانده است .
و باز در سوى مغرب کاخ داریوش ، به نام ((کاخ تچر))، تالارى با درگاههاى تزئین شده ، ایوان و تعدادى اطاقهاى کوچک واقع است .

در جنوب این سه بنا، کاخ خشایارشا که ساختمانش از لحاظ نقشه شبیه به کاخ تچر است با بالکونى مشرف به دشت قرار دارد، از آنجا پلکانى به حرم منتهى مى شود که شامل ساختمانهاى هم شکل و درگاههاى تزئین شده و دالانى است ، این بناها با ((خزانه شاهى )) مرکب از چندین تالار هم شکل ، تمام قسمت جنوبى صفه را تشکیل مى دهد.
گوشه شمال شرقى صفه ، بیشتر به تالار تخت خشایارشا و یا کاخ صد ستون ، اختصاص دارد، که داراى سر در بزرگ ، حیاط! دالان و تزئینات بسیار بوده و از آنها فقط پایه هاى ستونها برجاى مانده است .
در مشرق صفه ، تالارى است ، داراى ایوان ، و در جنوب تالار چندین اطاق دیده مى شود، بیرون صفه در ضلع جنوبى ، مقبره ناتمام داریوش سوم (331 - 336 ق .م ) قرار دارد، و در شمال غربى آثار پنجره اى با نقوش ‍ برجسته و نزدیک آن ، پایه و ستونهائى که شاید بقایاى معبدى از عهد سلوکیها باشد دیده مى شود، و در شمال شرقى ، سردرى با تزئینات و در جنوب ، پایه ستونها، استخر و آثار یک کاخ با دالان و کتیبه اى از خشایارشا به سه زبان وجود دارد.
این ترسیم و دورنمائى فشرده و مختصر از تخت جمشید بود، مجسمه ها و عکسهاى مختلف و تزیینها و نقش هاى برجسته و ظریف کاریها، هر یک نیاز به شرحهاى مفصلى دارد(6) با توجه به اینکه آنچه گفته شد، از بقایا و خرابه هاى آنست و به اصطلاح یکى از هزار مى باشد.

آنچه که در اینجا لازم به تذکر است این است که درباره این بناى عظیم هر کسى یکنوع مى اندیشد و قضاوت مى کند، فعلا آنچه ما در اینجا درصدد آن هستیم ، عبرت از نکات تاریخى است ، عبرت از این نظر که آیا ساکنان این تالارهاى سنگى و عظیم و صاحبان این همه تزئینات و نقش ها و آنهمه تجملات چه مقدار از زمان در این تالارها ساکن بودند؟ و با این همه گنجها و وقتها که صرف آن شده آیا براى صاحبانش ، اقامتگاه همیشگى بود؟ یا عاریه اى ؟ آرى آنچه که جاوید و باقى مى ماند، عدالت و معنویت است خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل .

جمشید کو سکندر گیتى ستان کجا است
آن حشمت جلال ملوک کیان کجا است ؟
تاج قباد و تخت فریدون نگین جم
طبل سکندر و علم کاویان کجا است ؟
این بانک از مزار سکندر رسد به گوش
دارا چه شد سکندر گردون مکان کجا است ؟
واکرده است طاق مدائن دهن مدام
فریاد مى کشد که انوشیروان کجا است ؟
گردد زگنبد هرمان این صدا بلند
آنکو بنا نهاده مرا در جهان کجا است ؟
گر بگذرى به خیمه سلجوقیان بگوى
سنجر چگونه گشت و ملک شاهیان کجا است ؟
ای دل! رهت به خاک سپاهان اگر فتد
آنجا سؤ ال کن که الب ارسلان کجا است ؟
فردا است بلبلان همه با صد فغان و شور
خواهند گفت واعظ شیرین زبان کجا است ؟

________________________________________

1- پاسارگاد نخستین پایگاه و پایتخت اولین امپراطورى جهان است که از سیحون تا نیل و از دریاى اژه تا گنگ امتداد داشت ، وقتى که کورش ‍ کبیر در صحراى خاورى دریاى خزر درگذشت جسد او را بپاسارگاد آوردند و در آرامگاهى که قبلا آماده شده بود قرار دادند، اینک قبر کورش در دشت مرغاب پاسارگاد در 134 کیلومترى شیراز، 77 کیلومترى تخت جمشید مشهود و معروف است .
2- داریوش اول (کبیر) با فتوحات بى نظیر خود ایران را به امپراطورى عظیم جهانى مبدل کرد و آن را به 26 ایالت تقسیم نمود، حدود طبیعى ایران در زمان او بسیار زیاد شد بطوریکه از شمال به بحر خزر، قفقاز، دریاى سیاه و از مغرب بدریاى مدیترانه مى رسید وى در سال 486 قبل از میلاد وفات یافت (دائرة المعارف فرهنگ و هنر ص 740).
3- آپادانا یعنى تالارى که پادشاه در آن براى مردم بار عام مى داد.
4- باید توجه داشت که این نامها از زمان آغاز حفاریهاى علمى (قرن پانزدهم میلادى ) بکاخها، دروازه ها، پلکانها و غیره تخت جمشید داده شده است .
5- صفه یعنى ایوان و شاه نشین .
6- در این باره از تواریخ مختلف و از نقشه مخصوص تخت جمشید که توسط اداره سازمان جلب سیاحان (چاپ شرکت ایران چاپ ) منتشر شده و همچنین از کتاب دائرة المعارف فرهنگ و هنر نقل و اقتباس و استفاده شده است .

منبع:

داستان باستان
آیة الله حسین نورى