« مسجد » در آیات و روایات

جایگاه مسجد در قرآن و سنت

قرآن و سنت به عنوان دو منبع اصلى و قطعى نزد همه مسلمین و همه پیروان مذاهب اسلامى مورد قبول است . و اساسا محتواى اسلام و پیام آسمانى این دین مقدس را از این دو منبع استخراج مى نمایند. گر چه منابع دیگرى نیز براى استخراج این محتوا مد نظر است ، اما هیچ یک از آنها مانند قرآن و سنت از اجماع کامل در نزد عموم مذاهب اسلامى برخوردار نیستند.

_____________________________________________________________________________

مسجد در آیات الهى:

1 - فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآَصَالِ (36) نور -

در خانه هایى خدا رخصت داده که آن جا رفعت یابد و در آن ذکر نام خدا شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند.

مسجد جایگاهى است که خداوند آن را رفیع گردانیده است ؛ چنین جایگاهی را چه کسى مى تواند تضعیف کند؟ و رفعت آن را چه کسى مى تواند توصیف نماید؟!

2 - وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا (18) جن -

و مساجد مخصوص و از آن خداست پس نباید با خدا احدى را غیر او پرستش کنید.

در این آیه شریفه خداوند خطرنشان مى سازد که مسجد متعلق به خداست و مفهوم این آیه با رجوع به روایاتى که در ادامه این نوشتار مى آید و در آن تصریح مى کند که مساجد خانه هاى خدا در روى زمین است بهتر فهمیده مى شود.

بدین ترتیب صاحب اصلى مساجد خداوند است که در آن جا میزبان بندگان مؤمنى است که براى عبادت او به مسجد مى آیند و طبیعى است که چنین خانه هایى باید بزرگترین پایگاه توحید و یگانه پرستى در جامعه اسلامى باشند.

پایگاههایى که در آن هر روز به یگانگى خداوند و اصل توحید به عنوان مبنایى ترین رکن دین اسلام شهادت داده مى شود تا تذکارى باشد دائمى براى مؤمنین و بدین وسیله جامعه اسلامى همواره از پلیدى شرک مصون بماند.

3 - قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ (29) اعراف -

و در هر مسجد و در هر عبادت روى به حضرت او آرید و او را از سر اخلاص بخوانید.

در همه مساجد تنها یک جهت معروف و شناخته شده است و آن جهت قبله است ؛ یعنى سمتى که رو به سوى بیت الله ، خانه کعبه و حرم امن الهى دارد.

و همه مؤمنین نیز در مسجد به هنگام به جا آوردن آداب دینى و عبادى موظفند به همان سمت بایستند و وجوه خود را از هر سمت و جهتى به آن سو بگردانند و خالصانه خداوند را بخوانند و بر بندگى خود در برابر او تاکید نمایند و این یعنى این که جهت گیرى عمومى مومنین و مسلمین ، توحیدى است و مسجد پایگاه توحید جامعه.

تصور این که هر روز صدها میلیون انسان مسلمان در سراسر جهان در مساجد جمع مى شوند و همه به یک سو مى ایستند و یک عمل را انجام مى دهند بسى دشوار و در عین حال شکوهمند است .

در واقع مساجد علاوه بر این که پایگاه توحیدند، پایگاه نمایش روزانه مفهوم امت واحده نیز هستند.

4 - یَا بَنِی آَدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (31) اعراف -

اى فرزندان آدم! زینتهاى خود را به هنگام حضور در مسجد و در هر عبادت به خود بر گیرید.

وقتى میزبان خداست که خود زیبا است و دوستدار زیبایى ، شایسته است که میهمانان نیز در خانه خدا پاکیزه و آراسته حضور یابند و بدین طریق خانه و صاحبخانه را تکریم نمایند.

روایات و احادیث متعددی هم درباره پوشیدن بهترین لباسها و استعمال عطر و حضور پاکیزه و آراسته در مساجد وارد شده است.

 

5 - إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آَمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآَخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآَتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ (18) توبه -

منحصراً آباد کردن و تعمیر مساجد خدا به دست کسانى است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز به پا دارند و زکات مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند. آنها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان هستند.

طبیعى است همان طور که مؤمنین باید پاکیزه و آراسته باشند، مساجد خداوند نیز باید پاکیزه و آباد و معمور باشد.

البته باید توجه داشت که آبادانى و ساختن مساجد به تصریح قرآن کریم منحصراً باید توسط صالحین و مؤمنین راستین که فرمانبرداران واقعى خداوند هستند صورت گیرد تا انفاس پاک آنان موجب رونق و آبادى معنوى مساجد نیز بشود و اثرى از ریا و تظاهر و شرک و نفاق در آن باقى نماند.

به همین منظور خداوند در آیه دیگرى مشرکین و آنان که ایمان واقعى ندارند را از تعمیر و ساخت مساجد منع مى کند و اعمال آن ها را بیهوده و نابود توصیف مى نماید.

مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِینَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ (17) توبه -

مشرکان را نرسد که مساجد خدا را تعمیر کنند در صورتى که به کفر خود شهادت مى دهند. خدا اعمالشان را نابود خواهد گردانید و در آتش دوزخ آنها جاوید معذب خواهند بود.

6 - وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِی خَرَابِهَا أُولَئِکَ مَا کَانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ وَلَهُمْ فِی الْآَخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ (114) بقره -

و کیست ستمکارتر از آن که مردم را از ذکر نام خدا در مساجد، منع کند؟ و در خرابى آن اهتمام و کوشش نماید؟ چنین گروهى در مساجد مسلمین در نیایند جز آن که بر خود ترسان باشند، این گروه را در دنیا ذلت و خوارى نصیب است و در آخرت عذابى بسیار سخت .

این آیه در حکم انذارى دائمى براى همگان است که مبادا با منع مردم از مساجد و تخریب خانه هاى خدا در ردیف ستمکارترین و خوارترین مردم قرار گیرند. به عبارت دیگر این آیه به مانند حفاظى دائمى در طول تاریخ اسلام بوده است .و باعث مصونیت مساجد از تعدى افراد مختلف شده است .

گر چه کسانى که ایمانى نداشته و یا کافر بوده اند از این مساله مستثنى بوده اند و به عذاب عملکرد خود گرفتار شده و خواهند شد.

7 - وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ (40) حج -

اگر خدا رخصت جنگ ندهد و دفع شر بعضى از مردم را به بعض ‍ دیگر نکند همانا صومعه ها و کنیسه ها و مساجدى که در آن نماز و ذکر خدا بسیار مى شود همه خراب و ویران مى شد.

در این آیه شریفه یکى از فلسفه هاى تشریع جهاد در راه خدا که همانا حفاظت مساجد از ویرانى و پایدارى ذکر و تسبیح خداوند در جامعه است بیان مى شود.

و مسلمین بدین طریق موظف مى شوند که در راه خدا با ستمکارترین مردم که به تخریب مساجد و مقابله با مظاهر دین مى پردازند جهاد کنند و این گونه دین خدا را یارى کند که یقینا یارى خواهند شد.

8 - وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ (107) توبه -

آن مردم منافقى که مسجدى براى زیان اسلام بر پا کردند و مقصودشان کفر و عناد و تفرقه کلمه بین مسلمین و مساعدت با دشمنان دیرینه خدا و رسول بود و با این همه قسمهاى موحد یاد مى کنند که در بناى این مسجد ما جز قصد خیر و توسعه اسلام نداریم خدا گواهى مى دهد که محققا دروغ مى گویند و تو اى رسول ما هرگز در مسجد آنها قدم مگذار.

این آیه درباره مسجد ضرار نازل شده است.

و مهترین نکته اى که از این آیه استفاده مى شود این است که اساسا مسجد داراى تقدس ‍ ذاتى نیست بلکه تقدس : در صورتى است - پایگاه توحید و در خدمت اهداف دین محل ذکر و یاد خدا و عبادت بندگان مؤ من خدا باشد. و گرنه اگر به جاى اینها در خدمت تفرقه و نفاق باشد و براى تضعیف جامعه اسلامى و رخنه در صفوف امت مسلمان تاسیس شده باشد نه تنها تقدسى ندارد بلکه همچون بتکده باید نابود شود و از بین برود. همان طور که پیامبر اکرم (ص ) چنین کرد و مسجد ضرار را به آتش کشید.

اما درباره مسجد ضرار و ماجراى تاریخى آن با توجه به این که در این نوشتار درباره این مسجد چیزى نیامده است ، لازم است در این جا به صورت خلاصه اشاره اى به این واقعه تاریخى بنماییم - جهت مطالعه:  سیره ابن هشام ، ج 2، (ص ) 334 -

جمعى از منافقین مدینه در فاصله اى دورتر از مسجد پیامبر اقدام به ساختن مسجدى کردند که هدف اصلى آنها به تصریح قرآن کریم ، ایجاد تفرقه و جلوگیرى از حضور مسلمین در صفوف نماز جماعت مسجد النبى بود. این جمع پس از ساخته شدن مسجد به نزد پیامبر اکرم (ص ) آمدند و از ایشان خواستند که براى افتتاح مسجد در آن نماز بگزارد و هدف آنها این بود که با این اقدام به عملکرد خود مشروعیت داده باشند و اعتبار لازم را در نزد مسلمین از این رهگذر به دست آورند.اما پیامبر اکرم (ص ) که آماده سفر براى غزوه بلوک بودند این کار را به پس از بازگشت از این غزوه موکول فرمودند.در سفر بازگشت نیز این آیات بر پیامبر نازل شد و خداوند بدین وسیله پیامبر و مسلمین را از نیت منافقین آگاه نمود. پیامبر نیز دو نفر از اصحاب خود را فرستادند تا مسجد را تخریب نموده و به آتش کشیدند و این روایات تاریخى عبرتى شد براى مسلمین که به هر کارى که با ظاهر دینى انجام مى شود اطمینان نکنند و مراقب نفوذ منافقین در صفوف خود باشند.

9 - لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ (108) توبه -

همان مسجد که بنیانش از اول بر پایه محکم بنا گردیده سزاوارتر است بر این که در آن اقامه نماز کنى که در آن مسجد مردان پاکى که مشتاق تهذیب نفوس خودند در آیند و خدا مردان پاک مهذب را دوست مى دارد.

این آیه شریفه نیز که به ضرورت اساس تقوا براى مساجد تاکید دارد به نظر اکثر مفسرین درباره مسجد قبا نازل شده است که پیامبر اکرم (ص ) در نخستین روزهاى ورود به مدینه آن را تاسیس نمودند؛ البته برخى نیز معتقدند که این آیه درباره مسجد النبى است که هر یک صحیح باشد در اساس تقواى آنها تفاوتى نمى کند.

___________________________________________________________________________________

مسجد در احادیث و روایات:

در جوامع روایى شیعه و سنى به حدى حدیث و روایات در عظمت جایگاه مسجد و همچنین فضیلت نماز و عبادت در مساجد و تکریم اهل مسجد وارد شده است که بایستى دست به گزینش زد و اخبارى را بیان نمود تا به صورت اجمال نسبت به جایگاه مسجد در سنت آگاهى پیدا کرد.

باید توجه داشت که این سخنان و احادیث از زبان کسانى نقل مى شود که مسلمین در طول تاریخ به نام سنت همه تلاش خود را در تأسى به رهنمودهاى آنها نموده اند و همواره به عنوان پیشوایان خود به آنها اقتدا کرده اند، بنابراین کاملا طبیعى است که این تکریم و تعظیم بازتاب گسترده اى در میان مسلمین داشته و آنها را به توجه همه جانبه و حضور پیوسته در مساجد در طول تاریخ واداشته است .

1 - امیرالمؤ منین على (ع ) فرمود: دنیا مسجد محبان خداست و نماز گاه فرشتگان او (1)

در تکریم و احترام خاصى که پیامبر اکرم (ص ) براى مسجد قائل بوده اند چنین نقل شده است که : رسم رسول خدا (ص ) بود که هر گاه از سفرى بر مى گشت ابتدا به مسجد مى رفت و دو رکعت نماز مى خواند. سپس در آن جا مى نشست و مردم به دیدنش (2) مى آمدند.

جناب شیخ صدوق در کتاب شریف من لا یحضره الفقیه چنین روایت مى کند: که در تورات ثبت و مقرر گردیده : به راستى خانه هاى من در روى زمین همان مساجد است ، هلا فرخنده باد آن بنده اى که در سراى خویش وضو سازد و مرا در خانه ام زیارت کند. البته که گرامى داشت میهمان بر صاحبخانه لازم و فرض است . حالا آنان را که در تاریکیهاى شب گام برداشتن به سوى مساجد را پیشه ساخته اند. بشارت ده که در روز رستاخیز با نورى درخشان وارد محشر خواهند شد.

پیامبر اکرم (ص ) مى فرماید: خدواند تبارک و تعالى فرموده است : که همانا مساجد خانه هاى من در زمین است . مى درخشند براى اهل آسمان همان طور که ستارگان براى اهل زمین مى درخشند.(3)

و نیز فرمود: در دنیا همچون میهمانان باشید و مساجد را خانه هاى خود گیرید.(4)

امیرالمومنین على (ع ) مى فرماید:

نشستن در مسجد در نزد من بهتر است از نشستن در بهشت ، چرا که در نشستن در بهشت خشنودى من است و در نشستن در مسجد رضایت پروردگارم .(5)

در بحار روایت شده است که ابو بصیر گفت : از امام صادق (ع ) از علت تعظیم مساجد پرسیدم ، پس فرمود:

همانا امر به تعظیم مساجد براى این است که مساجد خانه هاى خدا در زمین است .(6)

و نیز امام على (ع) مى فرماید:

هر کس مسجدى را بزرگداشت و احترام کرد در روز قیامت پروردگار را خندان و شادان ملاقات مى کند نامه عملش به دست راستش داده مى شود.(7)

2 - در باب تحیت و احترام مسجد به هنگام ورود احکام و روایات فراوانى وارد شده است که در برخى از آنها از حق مسجد بر مؤمنین سخن به میان آمده است که از آن جمله پیامبر اکرم (ص ) مى فرماید:

حق مساجد را بدهید که آن دو رکعت نماز است قبل از این که بنشینید و یا هنگامى که یکى از شما وارد مسجد مى شود ننشیند تا این که دو رکعت نماز به جا آورد.(8)

3 - درباره فضائل اهل مسجد و ثوابى که نصیب آنها مى شود نیز احادیث فراوانى وجود دارد.

امام صادق (ع ) فرمود:

هر کس پیاده به سوى مسجدها گام بردارد، یا رو به مسجد رود، پاهاى خود را بر هیچ تر و خشکى نگذارد، مگر این که براى او تسبیح خداوند گویند تا طبقه هفتم زمین .(9)

امیرالمومنین (ع ) مى فرمود:

هر کس پیوسته یا در وقت هر نماز به طرف مساجد روان باشد یکى از این هشت چیز را بهره خواهد برد: بردارى که در راه خدا مورد استفاده او باشد. یا طرفه دانشى که از زبده هاى علم باشد، یا نشانه محکمى که در راه حق او را استوار سازد، یا رحمتى از طرف خدا که در انتظار او بوده ، یا کلمه و سخنى که او را از بدى باز دارد، یا شنیدن جمله اى که او را به راه خیر و نجات راهنمایى کند، یا گناهى را از ترس خدا ترک نماید، و یا آن که از سر شوم و حیا گناهى را ترک کند.(10)

رسول خدا (ص ) فرمود:

هفت فرد را خداوند در سایه خود قرار مى دهد روزى که هیچ سایه اى جز سایه او نیست . امام عادل و جوانى که در عبادت خدا رشد کند و بزرگ شود و مردى که قلبش وابسته به مسجد است هنگامى که از آن خارج مى شود تا این که بدان باز گردد...(11)

امیر المومنین على (ع ) فرمود:

براى همسایه مسجد نمازى نیست مگر در مسجد، جز آن که براى او عذر و علتى باشد. پس گفتند یا امیر المومنین همسایه مسجد کیست ؟ فرمود: هر کس که صداى منادى را بشنود.(12)

و نیز رسول خدا (ص ) فرمود:

هر گاه مردى را دیدید که عادت به حضور در مساجد دارد براى او به ایمان شهادت دهید.(13)

4 - و درباره آبادانى و ساختن و نیز پاکیزه کردن مساجد نیز روایاتى موجود است که از آن جمله :

امام باقر (ع ) فرمود:

هر که مسجدى بسازد اگر چه به اندازه لانه باشد،(14)خداوند عز و جل برایش در بهشت خانه اى مى سازد.(15)

پیامبر گرامى اسلام (ص ) مى فرمایند:

هر بنایى وبال صاحبش ، در روز قیامت خواهد بود جز مسجد.

و نیز فرمود:

هر که در مسجدى از مساجد خداوند متعال چراغى افروزد، تا وقتى روشنایى آن چراغ در آن مسجد باقیست ، فرشتگان و حاملان عرش الهى براى او طلب آمرزش کنند.

5 - و در باب پاکیزگى مسجد فرمود:

هر کس روز پنجشنبه و شب جمعه مسجد را بروبد و به اندازه سرمه اى که در چشم کنند از زباله آن جا بیرون برد خداوند تعالى او را بیامرزد.(16)و مساجدتان را از ناپاکى و آلودگى حفظ کنید.(17)

و از امام صادق (ع ) نقل شده است که :

سه چیز به خداوند متعال شکایت مى کنند: مسجد خرابى که اهل (و همسایگانش ) در آن نماز به پا نمى دارند، و عالمى که در میان جهال است و قرآنى که (در گوشه اى قرار داد) غبار بر آن نشسته است و آن را نمى خوانند.(18)

اینها تنها گوشه اى از روایاتى است که در منابع روایى مذاهب اسلامى درباره فضیلت و عظمت جایگاه مسجد آمده است و اکنون با مشاهده این جایگاه مى توان درک کرد که چرا مساجد این نهادهاى مقدس جامعه اسلامى ، در طول قرنهاى متمادى همچنان اعتبار و ارزش خود را در میان مسلمین حفظ کرده است و چون نمادى استوار براى تمدن اسلامى دوشادوش تاریخ این تمدن حرکت کرده و به زمان ما رسیده است و یقینا پس از این نیز چنین خواهد بود.

پاورقی

1 - سید رضى ، نهج البلاغه ، سید جعفر شهیدى ، تهران ، علمى ، و فرهنگى ، 1378، (ص ) 384، کلمه قصار 131

2 - ابن هشام ، سیرة النبویه ، ج 2 سید هاشم رسولى ، تهران ، کتابچى ، 1375 و 337

3 -محمد باقر مجلسى ، بحار الانوار، ج 84 بى جا: المکتبة الاسلامیة ، 1376، (ص ) 14.

4 - همان ، ج 83 (ص ) 351

5 - شیخ محمد بن حسن حر عاملى ، وسائل الشعة ج 5 قم : موسسع ال البیت

6 - بحار الانوار، ج 84، (ص ) 6

7 - همان ، ج 84 (ص ) 16.

8 - همان .

9 - من لایحضره الفقیه ، ج 1، (ص ) 352

10 - همان ، ج 1 (ص ) 357

11 - وسائل الشیعة ، ج 5، (ص ) 199

12 - بحار الانوار، ج 83، (ص ) 379 و 380

13 - کنز العمال ، ج 7 (ص ) 652

14 - پرنده اى به اندازه کبوتر، کنایه از کوچکى

15 - من لا یحضره الفققیه ، ج 1، (ص ) 354

16 - همان ، ج 1، (ص ) 352

17 - وسائل الشیعة ، ج 5، (ص ) 229

18 - همان ، ج 5 (ص ) 201

منبع:

در آمدى بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامى

عباس برومند اعلم